ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΚΕΥΗ

Γιὰ τὴν τέλεση τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας καὶ τῶν ἄλλων Μυστηρίων ἢ Ἱεροπραξιῶν ἀπαιτεῖται ἡ χρήση διαφόρων σκευῶν, ἀποκλειστικὰ γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτό. Αὐτὰ εἶναι:

α. Τὸ Ἅγιο Ποτήριο. Ποτήρι χρυσὸ ἢ ἀργυρὸ μὲ ὑψηλὴ βάση, στὸ ὁποῖο ρίχνεται ὁ οἶνος καὶ τὸ ὕδωρ τὴν ὥρα ποὺ τελεῖται ἡ Ἁγία Προσκομιδή. Στὴ Θεία Λειτουργία ἁγιαζόμενα μετατρέπονται σὲ Αἷμα Χριστοῦ. Μέσα στὸ Ἅγιο Ποτήριο τίθεται καὶ τὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, μετὰ τὸν καθαγιασμὸ ἀπ᾿ ὅπου μεταλαμβάνουν οἱ πιστοί. Εἰκονίζει τὸ Ποτήριο ἐκεῖνο στὸ ὁποῖο ὁ Κύριος ἱερούργησε καὶ παρέδωσε στοὺς Ἀποστόλους τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας (Λουκ. κβ´, 20).

β. Ὁ Δίσκος ἢ τὸ Ἅγιο Δισκάριο. Μικρός, ἀβαθής, στρογγυλὸς δίσκος, χρυσὸς ἢ ἀργυρός, στὸν ὁποῖο τοποθετεῖται, τὴν ὥρα ποὺ τελεῖται ἡ Προσκομιδή, ὁ Ἀμνὸς καὶ ἁγιάζεται στὸν καθαγιασμὸ τῶν Τιμίων Δώρων. Ὁμοίως πάνω σ᾿ αὐτὸν τοποθετοῦνται οἱ μερίδες τῆς Παναγίας, τῶν Ἁγίων (τῶν ἐννέα Ταγμάτων), τῶν ζώντων καὶ τεθνεώτων. Συμβολίζει τὴ φάτνη τῆς Βηθλεέμ, τὴ νεκρικὴ κλίνη καὶ τὴ γῆ.
γ. Ἡ Λαβίδα. Ὁ ἀρχαῖος τρόπος μεταλήψεως τῶν πιστῶν ἦταν αὐτὸς ποὺ τηρεῖται σήμερα ἀπὸ τοὺς Λειτουργούς· πρῶτα τὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τὸ Δίσκο καὶ μετὰ τὸ Αἷμα ἀπὸ τὸ Ποτήριο. Ἡ λέξη λαβίδα δήλωνε τότε μεταφορικὰ τὴ «λαβίδα» τῶν ἱερατικῶν δακτύλων καὶ χεριῶν, μὲ τὰ ὁποῖα τὸ Ἅγιο Σῶμα εἰσαγόταν στὰ στόματα τῶν πιστῶν. Τὸ κοχλιάριο (κουταλάκι) χρησιμοποιήθηκε ἀργότερα τοπικὰ καὶ γενικεύθηκε τὸ 10ο αἰώνα, ἀλλάζοντας τὸν τρόπο Μεταλήψεως. Ἡ ὀνομασία ὅμως τῆς λαβίδας ἔμεινε στὸ κουταλάκι. Συμβολίζει τὴ λαβίδα τῶν Σεραφεὶμ ποὺ εἶδε στὸ ὄραμά του ὁ Ἡσαΐας.
δ. Ὁ Ἀστερίσκος. Σταυροειδὲς ἔλασμα τὸ ὁποῖο συγκρατεῖ τὸ κάλυμμα πάνω ἀπὸ τὸ Δισκάριο, ὅταν ὁ Λειτουργὸς μετὰ τὸ πέρας τῆς Ἀκολουθίας τῆς Ἁγίας Προσκομιδῆς «καλύπτει» τὰ προετοιμασθέντα Δῶρα. Συμβολίζει τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ καὶ τὸν ἀστέρα τῶν Μάγων.

ε. Τὰ Καλύμματα. Δυὸ ἰσομεγέθη καλύμματα σὲ σχῆμα σταυροῦ μὲ τὰ ὁποῖα καλύπτονται ὁ Δίσκος καὶ τὸ Ποτήριο κατὰ τὴν Ἁγία Προσκομιδή. Συμβολίζουν τὰ σπάργανα τοῦ Θείου Βρέφους, ὅταν τὸ Δισκάριο εἰκονίζει τὴ Φάτνη καὶ τὰ νεκρικὰ ὀθόνια τοῦ Χριστοῦ, ὅταν τὸ Δισκάριο γίνεται νεκρικὴ κλίνη.
στ. Ὁ Ἀήρ. Κάλυμμα ὀρθογώνιο μεγαλύτερο ἀπὸ τὰ προηγούμενα, μὲ τὸ ὁποῖο καλύπτονται τὰ Τίμια Δῶρα στὴν Ἱερὰ Πρόθεση καὶ ἀργότερα, μετὰ τὴν ἀπόθεσή τους, στὴν Ἁγία Τράπεζα. Αὐτὸ τὸ κάλυμμα στὴν μεγάλη Εἴσοδο ὁ Ἱερέας ἢ ὁ Διάκονος, ὅταν ὑπάρχει, τὸ φέρει στὴν πλάτη του. Συμβολίζει ὅ,τι καὶ τὰ καλύμματα.
ζ. Ἡ Λόγχη. Μαχαίρι σὲ σχῆμα λόγχης. Μ᾿ αὐτὸ κόπτεται ὁ ἄρτος καὶ ἐξάγεται ὁ Ἀμνὸς καὶ οἱ μερίδες στὴν Προσκομιδή. Συμβολίζει τὴ λόγχη τοῦ στρατιώτη μὲ τὴν ὁποία λόγχισε τὴν πλευρὰ τοῦ Χριστοῦ ἐπάνω στὸ Σταυρό.
η. Τὸ Ζέον. Μικρὸ δοχεῖο ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὴ μεταφορὰ θερμοῦ (ζέοντος) ὕδατος καὶ ἔκχυσή του μέσα στὸ Ἅγιο Ποτήριο πρὶν ἀπὸ τὴ Θεία Κοινωνία. Μὲ αὐτὸ τὸν τρόπο ἐξαίρεται ἡ ζέση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ παρακινούμαστε μὲ τέτοια θερμότητα πίστεως νὰ προσερχόμαστε στὴ Θεία Μετάληψη. Συμβολίζει τὸ ζεστὸ αἷμα ποὺ ἔρρευσε ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ Χριστοῦ μετὰ τὴ λόγχευσή Του.
Σημ: Πολλοὶ Ἱερεῖς φροντίζουν στὸ Ζέον οἱ βοηθοί τους νὰ τοὺς φέρνουν καυτὸ νερό, ὥστε στὴ Θεία Μετάληψη οἱ μεταλαμβάνοντες νὰ αἰσθάνονται τὴ θερμότητα τῆς Θείας Κοινωνίας. Γι᾿ αὐτὸ στοὺς Κανόνες καθορίζεται ὅτι, ἐὰν ὁ Ἱερέας δὲν ἔχει ζεστὸ νερὸ νὰ μὴν τελεῖ Θεία Λειτουργία.
θ. Ἡ Μοῦσα. Εἶναι σπόγγος «πεπλατυσμένος» χρησιμοποιεῖται στὴ συστολή, δηλ. στὴν ἀπόμαξη (καθάρισμα) τοῦ Δίσκου καὶ τοῦ Ἀντιμηνσίου. Φυλάσσεται μέσα στὸ Ἀντιμήνσιο.
ι. Ὁ Σπόγγος. Σφαιρικὸ σφουγγάρι ποὺ τοποθετεῖται μέσα στὸ Ἅγιο Ποτήριο - γιὰ νὰ ἀπορροφᾶ τὴν ὑγρασία του - μετὰ τὴν κατάλυση ἀπὸ τὸν Ἱερέα τῶν ὑπολειμμάτων τῆς Θείας Κοινωνίας μετὰ τὴ Μετάληψη τῶν πιστῶν. Συμβολίζει τὸ σπόγγο μὲ τὸν ὁποῖο στὸ Γολγοθᾶ ἐπότισαν τὸν Κύριο ὄξος. Ἐὰν ὁ Σπόγγος αὐτὸς ἐφάπτεται μονίμως στὰ τοιχώματα τοῦ Ποτηριοῦ λόγω μεγέθους, διατηρεῖ τὴν ὑγρασία πάνω στὰ τοιχώματα καὶ σιγὰ - σιγὰ καταστρέφει τὸ Ἅγιο Ποτήριο ἀπὸ αὐτὴ τὴν ὑγρασία. Γι᾿ αὐτὸ ὁ Σπόγγος πρέπει νὰ ἔχει διάμετρο μικρότερη ἀπὸ τὸ κοίλωμα τοῦ Ποτηρίου.
ια. Τὰ Μάκτρα. Κόκκινα μανδήλια ποὺ χρησιμοποιοῦνται στὴ Θεία Μετάληψη Κλήρου καὶ Λαοῦ. Μ᾿ αὐτὰ σπογγίζουμε τὸ στόμα μας ὅταν δὲν καταπιοῦμε καλά. Ὅταν τὰ κρατᾶμε σωστὰ (μὲ τὰ δυὸ χέρια μας, κάτω ἀπὸ τὸ πηγούνι μας), προφυλάσσουν τὴν τυχὸν πτώση Μαργαριτῶν στὸ δάπεδο ἀπὸ ἀπροσεξία ἢ ἀπὸ στιγμιαία ἀδεξιότητα.
ιβ. Ὁ Κωδωνίσκος. Μικρὸ καμπανάκι τὸ ὁποῖο κτυπᾶ ὁ Ἱερέας κάποια στιγμὴ τοῦ Ὄρθρου κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Προσκομιδῆς, σὰν συνθηματικὸ ἐνάρξεως, ὥστε, ὁ μὲν Λαὸς νὰ μνημονεύει νοερὰ τὰ ὀνόματα τῶν ζώντων καὶ κεκοιμημένων του, ὁ δὲ Λειτουργὸς νὰ ἐξάγει μερίδες στὸ Ἅγιο Δισκάριο γιὰ ὅλους αὐτοὺς ποὺ «κατὰ διάνοιαν» ἔχει.

Τύποι Ἀρτοφορίων

ιγ. Τὸ Ἀρτοφόριο. Εἶναι ἕνα κατάλληλο εἰδικὸ μεταλλικὸ συνήθως κουτὶ ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὴ φύλαξη τῆς Θείας Κοινωνίας. Περιέχει Ἅγιο Ἄρτο ἐμβαπτισμένο στὸ τίμιο Αἷμα τοῦ Κυρίου (δηλ. τὸ Σῶμα καὶ τὸ Αἷμα Του). Ἐξάγεται τὴ Μεγάλη Πέμπτη καὶ ἀποξηραίνεται γιὰ νὰ διατηρεῖται. Κατὰ τὴ χρήση ὑγραίνεται γιὰ νὰ μαλακώσει μὲ κοινὸ οἶνο. Χρησιμοποιεῖται σὲ ἔκτακτες ἀνάγκες, ἐκτὸς Θείας Λειτουργίας, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ἔτους καὶ κοινωνοῦν οἱ Ἱερεῖς τοὺς ἀσθενεῖς καὶ ἄτομα ποὺ δὲν μποροῦν νὰ μεταβοῦν στὸ Ναό. Ἀρτοφόριο λέγεται καὶ τὸ πρόσθετο κυτίο στὸ ὁποῖο διαφυλάσσεται ὁ Ἀμνὸς τοῦ Κυρίου, (τὸ Σῶμα καὶ τὸ Αἷμα Του), ἀπὸ τὴν Κυριακὴ μέχρι τὴν ἡμέρα ποὺ θὰ χρησιμοποιηθεῖ στὴν προηγιασμένη Θεία Λειτουργία.

ιδ. Ὁ Τίμιος Σταυρός. Ἀνάλογα μὲ τὴ λειτουργική του χρήση ἔχουμε: (1) Τὸ Σταυρὸ τῶν λιτανειῶν, (2) Τὸ Σταυρὸ τοῦ ἁγιασμοῦ, (3) Τὸ Σταυρὸ εὐλογίας τῆς Ἁγίας Τραπέζης, (4) Τὸν «Ἐσταυρωμένο» τοῦ Ἱεροῦ, ποὺ ἐξάγεται τὴ Μεγάλη Πέμπτη γιὰ προσκύνηση στὸ μέσον του Ναοῦ.
ιε. Ὁ Ἐπιτάφιος. Εἶναι κατάλληλο ὕφασμα μὲ κεντημένο ἢ ζωγραφισμένο τὸν Χριστὸ νεκρό, ὅπως ἦταν μετὰ τὴν ἀποκαθήλωση. Ἀργότερα στὸν Ἐπιτάφιο προστέθηκαν, γύρω ἀπὸ τὸν Χριστὸ ἡ Παναγία, ὁ Ἰωσὴφ καὶ ὁ Νικόδημος, ὁ Ἰωάννης, Μυροφόρες καὶ Ἄγγελοι, σὲ «ἐπιτάφιο θρῆνο». Αὐτὸν τὸν Ἐπιτάφιο προσκυνοῦμε καὶ περιφέρουμε τὴν Μεγάλη Παρασκευὴ στρωμένο πάνω σ᾿ ἕνα διασκευασμένο τραπέζιο τὸ λεγόμενο Κουβούκλιο, ποὺ συμβολίζει τὸ λίθο, πάνω στὸν ὁποῖο τὸ Σῶμα τοῦ Χριστοῦ δέχτηκε τὶς μεταθανάτιες περιποιήσεις.
ιστ. Τὰ Θυμιατήρια. Εἶναι κινητὰ πύραυνα (κατάλληλα μεταλλικὰ σκεύη), ποὺ δέχονται τὰ κάρβουνα καὶ τὸ θυμίαμα, μὲ τὰ ὁποῖα θυμιῶνται ἡ Ἁγία Τράπεζα, οἱ Ἅγιες εἰκόνες καὶ ὁ Λαός, ὅπως καὶ ὅταν τὸ Τυπικὸ καθορίζει στὶς διάφορες Ἀκολουθίες. Ἐξαρτῶνται ἀπὸ ἁλυσίδες μὲ ἢ χωρὶς κωδωνίσκους καὶ ἡ βάση τους εἶναι μὲ ἢ χωρὶς κάλυμμα.
Στὶς Ἀκολουθίες τῶν Μεγάλων Ὡρῶν καὶ σὲ ὁρισμένες ἄλλες περιπτώσεις χρησιμοποιοῦνται ἁπλούστερα Θυμιατήρια χειρός, τὰ «κατζία» σὰν ἕνα εἶδος κυμβάλου ποὺ συνοδεύει τὴν ψαλμωδία (ἰδίως μετὰ ἀπὸ ἀνάλογη ἐκπαίδευση).
Μὲ τὸ θυμίαμα ποὺ προσφέρουμε τὴν ὥρα τῆς προσευχῆς ὑποβοηθεῖται ἡ ἀνάταση τῆς ψυχῆς πρὸς τὰ ὑψηλὰ «ἄνω σχῶμεν τὰς καρδίας». Ὅπως τὸ θυμίαμα θερμαινόμενο στὸν ἄνθρακα ἀνέρχεται πρὸς τὰ ἄνω εὐωδιάζοντας τὸ περιβάλλον, ἔτσι καὶ ἡ ψυχὴ τοῦ πιστοῦ μὲ θερμὴ πίστη πρέπει νὰ πτερουγίζει πρὸς τὰ ἄνω μυροβλύζουσα, ἀπαγγιστρωμένη ἀπὸ τὶς ὑλικὲς μέριμνες. Ἡ βάση τοῦ θυμιατηρίου ὑποδεικνύει τὴν ἀνθρωπότητα τοῦ Χριστοῦ, ἡ φωτιὰ τὴν θεότητά Του καὶ ὁ εὐώδης καπνὸς μᾶς «πληροφορεῖ» τὴν προπορευόμενη εὐωδία του Ἁγίου Πνεύματος.

ιζ. Τὰ Ἑξαπτέρυγα. Εἶναι μεταλλικοὶ δίσκοι μὲ ἀνάγλυφες, ἁμφιπρόσωπες παραστάσεις ἑξαπτέρυγων Σεραφείμ, τοποθετημένοι σὲ κοντάρι. Χρησιμοποιοῦνται στὴ μικρὴ καὶ μεγάλη Εἴσοδο καὶ στὶς λιτανεῖες. Σήμερα ἐξυπηρετοῦν διακοσμητικὸ καὶ συμβολικὸ σκοπό. Παλαιότερα κατασκευάζονταν ἀπὸ ὑμένες ἢ πτερὰ ζώων καὶ τὰ χρησιμοποιοῦσαν οἱ Διάκονοι σὰν ριπίδια (βεντάλιες) γιὰ νὰ ἐκδιώκουν τὰ ἔντομα κυρίως πάνω ἀπὸ τὸ Ἅγιο Ποτήριο. Σήμερα ἡ κίνηση αὐτὴ συμβολικὰ γίνεται μὲ τὸν Ἀέρα διπλωμένο, ὅταν ὁ Λειτουργὸς ἐκφωνεῖ: «Στῶμεν καλῶς...».
ιη. Τὰ Λάβαρα. Εἶναι εἶδος ἱερῶν σημαιῶν μὲ ἀμφιπρόσωπες παραστάσεις Ἁγίων, κεντητὲς ἢ ζωγραφιστές, ποὺ χρησιμοποιοῦνται στὶς λιτανεῖες.
ιθ. Τὰ κηροπήγια. Εἶναι μεταλλικὲς βάσεις γιὰ στήριξη λαμπάδων ποὺ ἀνάβονται γιὰ φωτισμὸ ἢ γιὰ ἔνδειξη εὐλαβείας δυὸ συνήθως στὴν Ἁγία Τράπεζα καὶ μία στὴν Προσκομιδή. Συνθετότερα κηροπήγια εἶναι καὶ αὐτὰ στὰ ὁποῖα οἱ πιστοὶ ἀνάβουν τὰ κεριά τους στὰ προσκυνητάρια.

κ. Τὰ Σήμαντρα καὶ οἱ Κώδωνες. Εἶναι οἱ καμπάνες μὲ τὶς ὁποῖες καλοῦνται οἱ πιστοὶ στοὺς Ἱεροὺς Ναοὺς μὲ ἀνάλογη σήμανση γιὰ Θεία Λειτουργία, γιὰ λιτανεία, γιὰ ἐκφορὰ νεκρῶν κ.λπ. Στὶς Ἱερὲς Μονὲς ὑπάρχουν καὶ σήμαντρα, κόπανοι καὶ «τάλαντα», μὲ τὰ ὁποῖα οἱ Μοναχοί, ἀνάλογα μὲ τὸ τυπικὸ κάθε Μονῆς, εἰδοποιοῦνται λεπτομερῶς γιὰ τὴν προετοιμασία ἢ τὴν πρόοδο τῶν Ἀκολουθιῶν.

Ὀρθοδοξία